Wat niet weet, dat kan deren

Een pensioenfonds voert een pensioenregeling uit. Het doel is om een maatschappelijk acceptabel pensioen te verzorgen. Teneinde dit doel te bereiken, is het noodzakelijk dat een pensioenfonds zich beschermt tegen allerlei gebeurtenissen (niet uitsluitend financiële) die een bedreiging voor dat doel kunnen vormen. Door een analyse te maken van mogelijke gebeurtenissen, hoe zeldzaam of ondenkbaar ook, kan de gevoeligheid voor die gebeurtenissen worden beperkt.

Bescherming tegen gebeurtenissen met grote gevolgen

Risico’s kunnen nooit helemaal worden uitgesloten want dan sta je stil.  Echter, de verschillende gebeurtenissen die zich mogelijk voordoen, kunnen we ons niet altijd indenken. Daarom wordt doorgaans ‘de vorige oorlog’ overgedaan en re-actief op gebeurtenissen gehandeld. De aanbeveling is om in te dekken tegen zeldzame gebeurtenissen die grote gevolgen met zich meebrengen als zij zich mochten voordoen. Voor pensioenfondsen zijn die gebeurtenissen onder meer gerelateerd aan ontwikkelingen op de financiële markten. Bescherming tegen die gebeurtenissen kan door put-opties, verzekeringen of contracten te sluiten.

Statistiek en modellen als enig middel om risico’s te meten of te beheren, wordt afgeraden. De wereld is te complex om in modellen te worden samengevat. ‘Met een andere rekenmethode worden pensioenen stabieler’ is een uitspraak die aantoont dat het risico niet accuraat wordt begrepen en beheerst. Een pensioenfonds dekt zich in tegen een rentestand die voor het desbetreffende fonds niet houdbaar is om een maatschappelijk acceptabel pensioen te verzorgen.

Een scenario is als een opera. Beschrijf de hele situatie zodat voor alle betrokkenen duidelijk is wat er gebeurt in een gegeven situatie. Betrek alle stakeholders in de beschrijving van de situatie en de impact die ze heeft [deelnemers, toezicht, bestuur, onderneming(en), publieke opinie, leveranciers, media]. Wat kan je als pensioenfonds verdragen, wat wil je als pensioenfonds verdragen, wat moet daar voor (niet) gebeuren, vermijd die risico’s, biedt weerstand tegen ‘peers’ en ‘media’ en speel het ‘bedenk het ondenkbare’ -spel.

Risicomanagement in een instabiele economie

Het doel van een pensioenfonds is het verzorgen van een maatschappelijk acceptabel pensioen. Risicomanagement heeft als doel de robuustheid van een fonds te verbeteren – opdat deelnemers een stabiel pensioen kunnen verwachten. Robuustheid realiseer je wanneer je je richt op de financiële risico’s en het proces om deze risico’s af te stemmen op expliciete doelstellingen.

Financiële markten zijn grillig en onvoorspelbaar. Mensen vertonen irrationeel gedrag bij besluitvorming onder onzekerheid. Pensioencontracten dienen compleet te zijn zodat alle pensioendeelnemers weten wat ze kunnen verwachten in verschillende economische scenario’s.

De primaire focus is hierbij gericht op financiële risico’s. Dat is omdat financiële risico’s verreweg de grootste risico’s vormen bij het verzorgen van een stabiel en duurzaam pensioen. Fondsen worden weerbaar gemaakt tegen de grillen van de financiële markten.

Ontgroening en vergrijzing zorgen voor minder herstelvermogen van pensioenfondsen. 60% van totale  vermogen van pensioenfondsen is bestemd voor ingegane pensioenen, of voor pensioenen die binnen tien jaar ingaan. Pensioenfondsen zijn door deze ontwikkeling meer afhankelijk van financiële markten en van de noodzaak om blijvend rendement te genereren.

Pensioenfondsen moeten nadenken over hoeveel risico een pensioenfonds wil lopen en welke risico’s het niet kan dragen.

Assest & Liability Management

Veel pensioenfondsen gebruiken de Asset & Liability-studie (ALM-studie) als middel om hun beleid vorm te geven. De ALM-studie modelleert ontwikkeling van belangrijke statistieken (dekkingsdraad, koopkracht, kans op onderdekking). Bij deze studie wordt op basis van toevalsgrootheden een groot aantal scenario’s gemaakt waarin economische variabelen worden ingevoerd. Te denken valt aan variabelen als de rentestand, aandelenkoersen en inflatie. De scenario’s die uit de studie volgen, worden toegepast op het pensioenfonds waarna beleid wordt gevormd.

Maar… mensen zijn niet zo goed in het beoordelen van kansen. Mensen zien dingen verschillend: “Een 1 tot 2% kans per jaar, dat gebeurt maar eens in je leven. Waarom zorgen over zo’n kleine kans?” Of: “Een 1 tot 2% kans per jaar? Behoorlijk waarschijnlijk dat dat gedurende mijn carrière gebeurt. We kunnen de consequenties van zo’n gebeurtenis niet dragen. Wat moeten we doen om ons te beschermen?”

Kritische kanttekeningen bij het hanteren van een ALM-studie als enig stuurmiddel van beleid zijn dat de gebruikte historie niet representatief hoeft te zijn en dat de uitkomst van de studie mede wordt bepaald door de gebruikte selectie van historische gegevens. Met andere woorden: de uitkomst van de studie is in sterke mate afhankelijk van de geselecteerde gegevens die aan de studie ten grondslag liggen. Daarnaast werken modellen met name goed onder ‘normale marktsituaties’ en minder tijdens crises. Mogelijke kansen dat een gebeurtenis zich voordoet, zijn moeilijk te bepalen en te interpreteren. 

Gebruik van event scenario’s

Een andere aanpak stelt dan ook event scenario’s voor. De instabiele economie is nauwelijks te bevatten in termen van kansen: De kans op een rentedaling, de kans op inflatie. In plaats van pogen om kansen op een bepaalde situatie weer te geven, worden in event scenario’s bepaalde verschillende strategieën met een gelimiteerde set van scenario’s geanalyseerd. Het gaat bijvoorbeeld om deflatie, stagflatie, voortkabbelen van de economie en het scenario van een sterk economisch herstel. Wat is de impact van deze scenario’s op het pensioenfonds?

Doelstelling is dat een pensioenfonds de consequenties kan dragen onder elk van deze scenario’s. Deze benadering van werken met scenario’s helpt een robuuste strategie en oplossing te vinden zonder puur op “normale” kansrekening te baseren.

Door middel van event scenarioplanning wordt een pensioenfonds gestuurd op gebeurtenissen waarbij een pensioenfonds maatregelen neemt om onder van elk van die gebeurtenissen de gevolgen te dragen. Er wordt niet meer gekeken naar de kans waarmee een gebeurtenis zich kan voordoen.

Aanbevelingen voor een robuust pensioen(fonds)

De aanbevelingen zijn:

• sturen op effectiviteit van het beleid door de pensioendoelstellingen expliciet te maken en door een duidelijke begrenzing aan te geven aan minimaal te realiseren pensioen;
• realiseren van robuustheid van beleid door te sturen op de gevolgen die het beleid kan hebben;
• primair gebruik van event scenarioanalyses om beleid op zowel strategisch als op implementatieniveau te toetsen op de consequenties;
• realiseren van efficiëntie in de implementatie van beleid door het vormgeven van heldere beleggingsrichtlijnen en strategische en tactische risicomonitoring, gegeven de wens te kunnen sturen op de doelstellingen en randvoorwaarden van een pensioenfonds.

Scenarioplanning vanuit beleggingsbeleid

Economische grootheden zoals het bruto nationaal inkomen, omvang van de beroepsbevolking en de groei van de wereldeconomie worden geschat, mede op basis van historische gegevens. Door middel van een analyse van de ontwikkeling van onder andere rente, groei, behaalde rendementen op aandelen, vastrentende waarden en het verloop van de inflatie wordt geschat wat ‘normale rendementen’ zijn op de (hele) lange termijn. Vervolgens worden rendementsverwachtingen voor het vijfjaarsbasisscenario voor de komende vijf jaar vastgesteld. Ten slotte worden met een tweetal tools diverse analyses gemaakt die de gevolgen van het basisscenario en alternatieve scenario’s voor de portefeuille en de verplichtingen inzichtelijk maken.

Met de Dynamic Strategic Asset Allocation Tool van Robeco kunnen onder meer de effecten van verschillende economische scenario’s op de verdeling van de dekkingsgraad zichtbaar worden gemaakt. De tool maakt eveneens inzichtelijk wat de gevolgen zijn indien de samenstelling van de portefeuille wordt gewijzigd. Hiermee kunnen de mogelijk nadelige effecten onder de verschillende scenario’s worden beperkt. De analyses kunnen worden uitgevoerd uitgaande van zowel nominale als reële verplichtingen.

De Stress Test Tool van Robeco geeft inzicht in gedragingen van de beleggingsportefeuille, de verplichtingen en van de dekkingsgraad in extreme situaties. Als voorbeelden worden crises uit het verleden gebruikt en toegepast op de huidige situatie voor een pensioenfonds. Het gaat om bijvoorbeeld de Zwarte Maandag 19 oktober 1987, de Kredietcrisis uit 2007 of de  Eurocrisis van 2010. Als een vergelijkbaar extreem scenario zich nu zou voordoen, wat zou dan het effect zijn op de beleggingsportefeuille, verplichtingen en dekkingsgraad? Welke maatregelen zouden nu kunnen worden genomen om beter beschermd te zijn tegen extreme situaties? Door middel van scenarioplanning wordt een beleggingsportefeuille opgebouwd die bijdraagt aan een robuust pensioenfonds.

Scenarioplanning voor pensioenfondsen bezien vanuit de custodian

Jhr. mr Albert Röell, voorzitter RvB, KAS BANK,  sprak sprak over scenarioplanning bezien vanuit het oogpunt van effectenbewaarneming (custody). De KAS BANK is gespecialiseerd in effectendienstverlening. Pensioenfondsen opereren op mondiale financiële markten. Zij kopen en verkopen effecten, lenen effecten of lenen ze uit. De KAS BANK ondersteunt die activiteiten door betaling, financiering en bewaarneming van effecten te verzorgen.

Pensioen is inkomen voor de oude dag. Dat is het uitgangspunt. Een deelnemer aan een pensioenregeling verwacht een bepaald inkomen bij pensionering of bij arbeidsongeschiktheid. Welke beleidsopties heeft het bestuur van een pensioenfonds om de verwachting van de deelnemer ten aanzien van het inkomen te realiseren? Vanuit economisch, demografisch en politiek oogpunt (wet- en regelgeving) is pensioen tamelijk onzeker.

Het doel van scenarioplanning: bepalen en bijstellen van het optimale beleid om tot het gewenste toekomstige pensioen te komen voor de deelnemer tegen minimale kost en met minimaal risico.

Beleid heeft vele componenten: beleggingsbeleid, uitkeringsbeleid, acceptatiebeleid, omgaan met uittreders, alternatieve vormen van uitvoering van een regeling, enzovoorts. Beleidsvariabelen waarvoor scenario’s kunnen worden gepland zijn onder andere (i) de inkomsten door middel van het premie- en beleggingsbeleid,  (ii) demografisch door beleid ten aanzien van acceptatie, doelgroep,  in- en uittreders, en (iii) kosten.

Scenarioplanning voor een maatschappelijk acceptabel pensioen

Het doel van een pensioenfonds is niet louter het voldoen aan eisen van toezichthouders en het realiseren van dekkingsgraden maar het verzorgen van een maatschappelijk acceptabel pensioen. Het zou mooi zijn als voldoen aan alle eisen ook een mooi pensioen opleverde, maar er wordt zo politiek en anders geknoeid met die eisen dat dat nog maar de vraag is.

Scenarioplanning stelt het bestuur in staat het gedrag van het pensioenfonds in de toekomst te onderzoeken onder vele mogelijke (en als gelijkwaardig beschouwde) toekomstscenario’s, en daarbij steeds de vragen voor ogen te houden: zal de verwachting van de deelnemer worden ingelost? En wat zijn de beleidsopties om de verwachting waar te maken?

En als de deelnemer gaat twijfel aan de belofte waar zij van uitgaat, wat blijft er over van het vertrouwen in het stelsel, en wat zijn de gevolgen als dat vertrouwen wegvalt, onder andere voor de intergenerationele solidariteit?

Er zijn vele manieren om aan scenario’s te komen. Herhalen van historische scenario’s is een voorbeeld, of het opstellen van nieuwe scenario’s naar analogie met wat er in andere markten, tijden en geografieën gebeurd is (transpositie), economische en demografische prognoses, interne brainstormsessies en analyses, industriebreed geaccepteerde scenario’s, vakverenigingen (o.a. actuarissen), wat de consultant adviseert of de toezichthouder oplegt.

Scenario’s kunnen de meest uiteenlopende vormen aannemen: van een visie op de rente tot een totale visie op de toekomst die dan wordt vertaald naar een coherente set van scenario’s op economisch, demografisch en regelgevend gebied.

Belangrijk daarbij is om aan scenarioplanning geen schijnzekerheid te ontlenen. Het is zeer menselijk om te geloven dat een scenario dat je met het team volledig hebt doorgedacht en realistisch vindt, zich ook zal voordoen.

De realiteit is echter vaak anders, en voor je het weet werden de belangrijkste toekomstige ontwikkelingen zelf helemaal buiten beschouwing gelaten in de scenarioplanning.

Naast economische scenario’s als stagflatie, Japan-scenario of inflatie zijn er scenario’s te bedenken over welke gevolgen de componenten politiek, maatschappij, wet en toezicht hebben. Het grootste risico: de pensioenverwachting wordt niet nagekomen waardoor het vertrouwen in het pensioenfonds weg is.

Welke politieke maatschappelijke scenario’s spelen thans een rol?

Scenario governance regelgeving. Dit scenario voltrekt zich. Er wordt beoogd meer vertrouwen te creëren door zwaardere governance eisen zoals de Wet versterking bestuur pensioenfondsen noemt, onderzoek naar het functioneren van besturen, zwaardere eisen aan bestuursleden omtrent hun geschiktheid.

Scenario Europa. Europese regelgeving zorgt eerder voor minder vertrouwen dan voor meer, kosten gaan omhoog, opbrengsten omlaag. Als het scenario is dat dit maar door gaat, hoe ga je daar mee om als pensioenfonds?

Scenario’s die politieke gevolgen beschrijven zoals het uiteenvallen van de Euro, de Europese Financiële Transacties Tax (met als gevolg dat miljarden euro gaan van deelnemers naar Europese overheden), of de beperking van het Witteveenkader (waardoor pensioen voor jongeren 30% lager wordt). Een ander extreem scenario kan zijn de nationalisatie van pensioenen waarbij pensioenen uit de tweede pijler centraal worden opgebouwd via een beperkt aantal fondsen.

Scenario’s die betrekking hebben op maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de trend van individualisering (DC, CDC). De trend van keuzevrijheid kan in de scenarioplanning worden betrokken waardoor voor de deelnemers een vrije keuze van pensioenfondsen ontstaat in plaats van de verplichting om naar specifiek fonds te gaan, en het wegvallen van het publiek vertrouwen in pensioenfondsen.

De rol die voor een custodian als de KAS BANK is weggelegd in het kader van scenarioplanning is het doorrekenen en inzichtelijk maken van de scenario’s voor een pensioenfonds.

Scenario’s zijn ontwikkeld, het vervolg

Als een scenario is geformuleerd, wordt vervolgens bepaald welke gevolgen dat scenario met zich meebrengt en welke actie daarop kan worden ondernomen. Bijvoorbeeld, in een scenario van gematigd vertrouwen is er sprake van gematigde consumptie, een investeringsklimaat waarbij krediet beschikbaar is, lage rente en zwakke banksector. De gevolgen van dit scenario zijn lage spreads en rente, beperkte positieve groei en matige inflatie. Een actie die voortvloeit uit dit scenario voor een pensioenfonds is bijvoorbeeld om de omgeving te beïnvloeden door middel van public affairs management (“lobby”) samen met belangengroepen.

Scenario over pensioenfondsen waarmee de KAS BANK rekening houdt: een tijdelijke vertraging van de consolidatie in de pensioensector.

32 Bedrijfstakpensioenfondsen gaan liquideren (54 mld) en gaan op in andere bedrijfstakpensioenfondsen. Drie beroepspensioenfondsen liquideren (1,5 mld) en gaan op in bedrijfstakpensioenfondsen 208 ondernemingspensioenfondsen liquideren (37 mld) waarvan er 99 naar een bedrijfstakpensioenfonds gaan en 109 naar een verzekeraar (9 mld).

De snelheid van de consolidatie is afgenomen door lage dekkingsgraden en veel fondsen wachten met liquideren (in welke vorm dan ook) tot hun dekkingsgraad weer op orde is.

Eind 2013 lopen de herstelplannen van veel fondsen af en moeten zij weer op hun vereiste minimum eigen vermogen moeten zitten. Daarna zal de consolidatie weer gaan versnellen.

Dit scenario is gemaakt op basis van de CAO en bijbehorende werkingssferen van bedrijfstakpensioenfondsen. Daarnaast heeft KAS BANK een aantal aannames gedaan over wie wel/niet blijft bestaan. Vervolgens waar mogelijk naar bedrijfstakpensioenfonds en anders naar verzekeraar.

Minder fondsen zullen voor een verzekeraar kiezen door de lage rente en het tegenpartijrisico wat je daarbij kan lopen. Het scenario komt redelijk overeen met de geschiedenis: het overgrote deel van de liquiderende fondsen zijn ondernemingspensioenfondsen. Bedrijfstakpensioenfondsen stromen vaak in andere bedrijfstakpensioenfondsen in.

De overblijvende 43 bedrijfstakpensioenfondsen zien een instroom van 80 mld de komende vijf jaar. Dit is nog een conservatief scenario en ook in dit scenario gaat al 90 mld schuiven. Er blijven in dit scenario 167 pensioenfondsen over.

Bij het opstellen van een scenario levert de verkeerde focus het verkeerde “optimale” beleid op, gericht op de verkeerde doelstelling. Er moet vanuit het doel van een pensioenfonds worden geredeneerd: het verzorgen van een maatschappelijk acceptabel pensioen.

Inkomen in de oude dag: in reële termen of in nominale termen? Optimalisatie van het pensioen, of van een of andere toezichtsvariabele zoals de dekkingsgraad (er kan worden aangetoond dat sturen op dekkingsgraad niet gelijk staat met optimaal sturen op toekomstig pensioen)?

Elk scenario is subjectief; dat gevoel leeft nog wel bij de zelf verzonnen scenario’s, inclusief de extreme; men verliest dat beseft wel eens bij scenario’s uit een Monte Carlo generator: die voldoen ook aan wetmatigheden die kunnen afwijken van de toekomstige realiteit.

Mogelijke belangenverstrengeling: wie helpt het pensioenfondsbestuur met de scenarioanalyse en met welk doel? Vaak wordt een beleggingsportefeuille vervangen door een positie in enkele indices; dat vereenvoudigt de scenarioanalyse maar wat wordt op deze wijze weggeveegd en hoe erg is dat?

Custodian is onafhankelijk en kan helpen met het doorrekenen van scenario’s

De custodian beschikt zowel over de laatste positie data als de meest actuele markinformatie en is als geen ander in staat om eenvoudige hulpmiddelen aan te leveren om de gedefinieerde scenario’s door te rekenen bij de laatste stand van zaken van de portefeuille en de markt.

Een custodian zoals de KAS BANK is onafhankelijk. Onafhankelijke waardering, posities en controles. Geen eigen belang bij de uitkomst. Uniek geplaatst voor liquiditeitenplanning en onderpandscenario’s. Goed gepositioneerd als leverancier van onafhankelijke bestuursondersteunende informatie zoals als on-line tussentijdse scenario updates en stress tests op basis van de actuele ontwikkelingen. Bijvoorbeeld door het doorrekenen van een relevante set stress scenario’s en historische scenario’s. Ook is het mogelijk de gevoeligheid van het fonds aan marktontwikkelingen in kaart te brengen.

Scenarioplanning helpt een pensioenfonds om zich niet verliezen in onbegrepen modellen, complexiteit en waan van de dag (kuddegedrag; schijnwerkelijkheid).

Scenarioplanning levert een belangrijke bijdrage aan de lerende organisatie: zowel het genereren van scenario’s, het inzichtelijk maken van de gevolgen van het beleid onder de scenario’s als de vertaling naar concrete actie.